23.02.12.
Қай халық болсын өзінің ой-санасын болмысты қабылдауға, айнала қоршаған әлемді сезініп, түйсінуге тек ана тілінің құрал­да­рымен жеткізе алады. Тіл — қа­шанда ұлттың ең асыл құндылығы, қымбат қазынасы. Рухани ке­мел­денетін ел тілін түлетеді. Тілінің та­мырын тереңдетеді.
Тау халқында ежелден ел құ­ла­ғында жатталған бір аңыз бар. Бір жігіт басқа халықтың қызымен та­нысып, ғашық болып, үйленуге ниет білдіріпті. Қыз: «Мен саған тұрмысқа шығамын, бірақ жүз тапсырмамды орында» деп талап қойыпты. Азамат онын әлгі қы­ңырлығын орындауға кіріседі. Ал­дымен ару оны табан тірейтін ешқандай шығыңқы тасы жоқ тік жартасқа өрмелетіпті. Жігіт жар­тасқа шыққан соң, енді одан се­кіруін өтінген. Бозбала қарғуын қарғыған, бірақ аяғын зақымдап алыпты. Сол кезде ол үшінші тап­сырмасын ұсынған. Аяғы ауырса да, ақсаңдамай жүруін талап еткен. Қыздан үмітті жігіт қиналса да сыр бермей, аяғын дұрыс басады. Әлгі жүз талабында не жоқ дейсіз, мой­нына асқан қоржынды суға ти­гізбей, өзеннен жүзіп өту, шауып келе жатқан сәйгүлікті қолмен тоқтатып, атты тізгіндеп, тізер­леу… осылай кете береді. Ол аз де­сеңіз, ару өз кеудесіне қойған алманы қылышпен кескілеуді тап­сырған. Қыздың ойындағы тоқсан тоғыз тапсырмасын мүдірмей орындап шыққан жігіт бойы же­ңілдеп енді жүзіншісі не болар екен деп күткен. Қыз талабы да тосын әрі ауыр еді: «Ал енді сен өз анаңды да, әкеңді де және ана тіліңді де ұмыт» деген. Әрине, ға­шықтықтан қызды қанша құ­мар­тып, өлердей сүйсе де, жігіт мы­надай қатал әрі сұмдық та­лаптан бас тартқан. Ол ләм-мим демес­тен, тұлпарына қарғып мі­нiп, бір ауыз сөз айтпастан, елі­не қарай тартып тұрған. Расул Ғамзатов кітабындағы осы аңыз­ды тол­ған­бай оқи алмайсыз. Туған әке мен ананы тастауы өз алдына, туған тілінен мақұрым қалып, ту­ған елінде басқаның ұлттық тілінде сөйлеп жүрген мәңгүрттер ара­мызда қаншама.
Қазақ тілінің дамуы бәрібір тіл туралы заңға немесе Қазақстан­да тұратындардың айрықша ізгі ниетіне ғана қатысты емес, ең ал­дымен қазақтардың өздеріне бай­ланысты, олардың тарихи жады­лары мен иманына, жанының ру­­хани байлығына, адамгершілік қырларына, ар-ұяты мен абы­ройына, дүниежүзілік өркениет­­­те өзін халық ретінде құрып кету­ден сақтауға деген құштарлық тілек­­ке қатысты. Иманға, жоғары адам­гершілік құндылыққа этика­лық ақыл-оймен, тектік ар-ұятпен бәріне де жетуге болады. Бі­рінші кезекте, әрине, «ана тіл­ді сақ­тау» дейді ұлт жанашыры Г.Бельгер. Рас, тіл тағдыры өзімізге байла­нысты. Бірде автобуста отыр­ға­нымда, алдымдағы орыс зейнеткер апайлар бір-бірімен білген қа­зақшасын айтып, үйрен­гендерін тексеріп жатты. Біріншісі қаңтар­дан бастап тамызға дейінгі ай аттарын орысшасымен салыс­ты­рып, сараптап шықты. Бәрі де жақ­сы, солай болуы тиіс қой. Бір кезде екіншісі «жақсы үйреніп қалыпсың ғой» дегенде құрбысы «бұдан да жақсы білер едім. Әт­теңкөршілерімнің көпшілігі қазақ болса да, бір-бірімен орысша сөй­леседі» деп қынжылысын білдір­ді. Бұл — шындық. Таза өмір шын­дығы. Біз кейде басқа ұлттарды тілді менсінбейді, меңгермейді деп кі­нәлауға әуеспіз.
Туған тілінің қасиетін, ерек­ше­лігін сезініп, білмеген жан ұлты­ның жанашыры да, қолдаушы, қор­­­ғаушысы да бола алмайды. Ол — рухани жарымжан кейпін­-дегі бей­шара бітім.
Тау халықтары тілді тәрбие­нің түптамыры деп білген. Армянның көрнекті ақыны Сильва Капу­тикян: «Егер де сен ұмытсаң да анаңды, Армян тілін ешқашан да ұмытпа!» деген өлең жолымен жет­кізген. Сәл ауырлау айтылса да ана тілді ақ сүтін емізіп, өсірген анасынан да артық қойып отыр.
Тіл тағдыры — ұлт тағдыры. Мы­салы, Үндістанда 60-қа жуық тіл болса, оның ірісі — 15. Ең көп та­ралғаны — хинди, уруду, беталь, тамиль, марати, гуджарати, ассам, канери, малаякум, пенджаб тіл­дері. Ежелгі үнді тілі — тамиль, бұл тілдердің көпшілігі көнеден қа­лыптасқан. Кейбір тілдердің бір­неше ғасырлық тарихы, не клас­сикалық әдебиеті бар. Ол тілдегі шығармалар ең көп таралған хинди әдебиетінен бірде-бір кем емес, тіл байлығы мен образды­лығы жағынан қалыспайтын кө­рінеді. Өткен ғасырдың 80-жыл­дары 2 миллионға жуық дағыс­тандық 30-дан астам тілде сөйле­ген, 5 тілде газеттер мен альма­нахтар басылса, 7 тілде ұлттық театрда ойындар қойылған, 9 тілде кі­тап­тар шыққан. Ең көбі аварлар болса, олардың саны 400 мыңға жуық, ал тат тілінде небәрі 15 мың адам сөйлейді екен. Тіпті Да­ғыс­танда 2 мың адам сөйлейтін ұлт тілінде өз ақыны бар екен. Ш.Айт­матов «Туған тілдің кере­меті» ма­қа­ласында осындай де­ректерді ал­ға тартады.
Француз ойшылы Жан-Жак Руссоның «сіздердің балаларыңыз, әйтсе де ешқайда да қолданылма­ған басқа тілдерде сөйлеуді үй­ренсе; олар өздері ғана түсіне ала­­тын өлең құрастыруды үйрен­се, ақиқаттан адасудың айырма­сын білмесе, олар оны өнермен бірге жасауды меңгереді; олар бірақ кеңпейілді әділеттілік, ұс­тамдылық, адамгершілік, сөз­де­рінің не мән білдіретінін де біл­мейді; «Отан» деген тәтті сөз еш­қашан олардың құлағына жет­пейді…» — деп тұжырымдайды. Ғалым ең алдымен туған тілді білу қажеттілігін ойға салып отыр. Ту­ған тілін білмеу, туған халқының салт-дәстүрін, тарихын білмеу — үлкен қасірет. Басқа ұлттың ал­дында өз халқын да, өзін де мас­қа­ралайды. Ондайлар ел арасында толып жатыр. Ана тілі — ең бас­ты­сы, тәрбиенің өзегі. Туған тіл — тәлім-тәрбие, тағылым, таным тамыры. «Амофионның лиралары қалаларды тұрғызған жоқ, си­қырлы таяқша бақты шөлге айнал­дырған жоқ. Осының бәрін адам­дарды жақындастырумен тіл жа­сады. Тілдің арқасында адамдар одақтасып бірікті, бір-біріне аман­даса отырып, олардың ма­хаб­баттарын қалыптастырды, тіл заң­дарды бекітті, туысты байла­ныстырды; тілдің арқасында адам жүрегі мен жанының түсініктері­мен ұрпаққа берілетін адамзат тарихы мүмкін болды». И.Гердер адамзат мәдениеті, жалпы, жер бетіндегі тіршіліктің дамуына тіл­дің айрықша зор рөл атқарға­нын осылай пайымдайды.
Адамзат қоғамының өткені-­нен бүгінгіге дейінгі жүріп өткен жолын мәдениетінсіз, тарихын­-сыз елестете алмайтынымыз тә­різ­ді, тілдің маңызын ешкім жоққа шы­ғара алмайды. Осы тұрғыдан кел­генде философ-әдебиетші тіл­ге сана-түйсіктің ерекше құбы­лы­сы ретінде үлкен анықтама береді. «Қысқаша айтсақ, тіл — бұл біздің ой-өрісіміздің мөр-таңбасы, со­ның арқасында ақыл-ой жарқын сипат алады да, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі». Тереңнен тұжырым­далған қағида. Тілдің адам, адам­зат өміріндегі, қоғамындағы мән-маңызын биіктетеді. Тіл — ұлттың тірегі, жүрегі, ар-ожданы. Тіл — халық тарихымен, оның қалып­тасуынан бастап өмір сүруінің әр кезеңдерімен, бастан кешкен тағ­дырымен тығыз байланыста да­мып, өсіп келе жатқан, тереңге та­мырлаған құндылық. Сол үшін де ел көсемдері мен кемеңгерле­рі сонау қамандастардан тілдің ертеңі үшін алаңдаған, келешегі үшін кү­­рескен. Ұлтының тілі мен діні­нен, ділінен, салт-дәстүрінен айырылуы түптің түбінде жоға­луы­н­а әкеп соғар қауіп екенін се­зінген. Соның алдын алып, қам­қорлық қормалы болған, қанатты ойлар қалдырған, алғыр ақыл­да­рын ар­наған. Халқымыздың қай­раткер тұлғасы Әлихан Бөкейханов со­нау XX ғасыр басында-ақ «Осы­лар­-дай (Абай, Шәкәрім, Ахмет, Мір­жақып өлеңдерінен мысал келтіре келе — Ә. Т. ) ақыны бар, бір жерде тізе қосып отырған 5 мил­лион қазақтың тілі қалай жоқ болады» (191) ақын-жазу­шы­ларды медет етіп, әдебиеттің тілді өркен­детуге қосқан өлшеусіз үле­сі­не көңіл тоғайтқан екен.
Рас, әдебиет — ұлттық тілдің бай­лығы мен қазына қоймасы ғана емес, оны дамытудың асыл арнасы, туған тілді нәрлендіріп, әрлендіріп, әлдендіріп тұратын қуатты рухани құндылық. Әдебиет әлсіреген елде тілді қаншама заң да, қаулы-жарғы да, амал-шара да халық жүрегіне, әсіресе, ұрпақ са­насына бойлата алмайды. Ана тілі мен әдебиеті қос қанаты ұлт­тың болмыс-бітімінің қос рухани қа­наты десе де болады. Ұлттың ұла­ғатты, берік мақсатты, алғыр ойлы ұрпағын тәрбиелеуде ана тілін меңгертумен шектеліп қалуға бол­майды. Ана тілінің байлығы мен асыл қазынасы жиналған әде­биетін де терең оқып-біліп өсуі керек. Ә.Бөкейханов қазақ тілі­нің болашағына зор үміт артқан. Өйт­кені елдің жаппай сауаттанып, жазу-сызуға құлшына ден қоюы­нан ана тілінің енді жоғалмасына, қайта жаңарып, байып, қолданыс аясын арттыра беретініне сенген. «Түбінде біздің қазақ тілі, бізбен тіл тұқымы бір, өзге мұсылманды байытпаса, бір-бірімізге қоңсы қон­баймыз ғой. Ғұмыр жүзінде біз­дің қазақ тілі өз бәйгесін алар: Абай, Ахмет, Мир Якуп. Шаһке­рім, Тарғыннан һәм өзгелерден бұл көрініп тұр ғой» деген екен (191). Туған тілдің ұлттық әдеби құн­дылықтарымен бірге, басқа да халықтарды өзіне тартатын ерек­шелігін сезінген. Біздің қазақ тілі­нің бәйгесі — оның сан қырлы, мол байлығында ғана емес, ой-өрісінің биіктігінде, ақыл-ойының тереңдігінде. Бұған ұлттық фоль­клорымызды өзге халықтармен салыстырып, сараптау барысында көз жеткіздік.
Қазақ тілі — ежелгі тіл, ерліктің, өрліктің, өркениеттің тілі. Мұны академик суреткер Ғабит Мүсі­реповше толықтырсақ: «Ана тілі­міз — бұл бай тіл! Оралымды, ыр­ғақты, теңеу, бейнелеулері ерте туған тіл». Шын мәнінде, ерте ту­ған тіл. Мұны Рим ойшылдары мен ғұламаларының фило­со­фия­лық даналық ойларының қазақ мақал-мәтелдерімен ұқсастығын салыстыру барысында айқын­да­дық. Біз бұрын айттық па, әлде олар бізден үйренді ма, олар айт­қан ғұламалық пайымдаулар ана тілімізде жаңа мағынада, тілдің байлығымен, бейнелілігімен айқын айшықталған. Бұл жөнінде 2010 «Әлем әдебиеті» журналын­дағы мақаламды жан-жақты дә­лелдеп, талдаған едім.
Туған тілімізді туындыларын­да түлеткен, әдебиетімізге гүлзар гүл еккен, тамырын тереңдетіп, қа­ді­ріне жеткен ғұлама Ғабит ақ­сақал. «Біздің қазақ тілі өсу үс­тін­дегі, адам баласының кез келген, қиын да күрделі ойын бейнелеудегі мүм­кіндігі зор, аса бай тіл. Сондықтан да оны көздің қарашығындай қастерлеу — аза­маттығымыздың ең шынайы түрі» деп кемеліне келтіре айтыпты.
Ана тілдің бар байлығын, же­тістігін көрсететін айна — әдебиет пен көркем аударма. Ұлттық тіл­-дің қазыналы қоймасы да сонда. Өкі­нішке қарай, біз туған тілімізді мең­­геруге күш салғанымызбен, ұлт­тық әдебиетімізге көңіл бөлмей бара жатырмыз.
Әдебиеттің тамыры — тіл. Тіл — төл әдебиетті түлететін, гүл­денді­ретін, көркейтетін сарқылмас да­рия. Ұлттық тіл кедейленіп, өзге тілдердің үстемдігінде өгейлене бастаса, онда әдебиеттің де беделі түсе береді. Ал әдебиеттің қадірі ке­місе, ұлттық сана да тоқырауға ұшырайды. Қазіргі кезде жиын- тойда ойына түскенін айтатын дүмбілездер көбейіп барады. Өйт­кені олар тілді де шала біледі, оны үздіксіз нәрлендіретін әде­биеттен мақұрым.
Тіл үйрену — үздіксіз жалғасар үрдіс. Ғали Орманов ана тіліне, оның көркемдігіне, сұлулығына, тазалығына аса мән берген. Мұх­тар Әуезовтің өзі «Тілді Ғалидан үйрендім» деп мойындапты. Осы­нау азаматтығы асқақ ақынның тілдің келешегіне үнемі алаңдағаны жайлы замандасы, көрнекті ақын Хамит Ерғалиев естелігінде былай жазыпты: «Ағайын қаптап келіп жатыр. Келген сайын олар көбейіп, біз азайған үстіне азайып жа­тыр­мыз. Ана тіліміздің ахуалы қалай болар екен?.. Түптердің түбінде тіліміздің тағдыры солардың тал­қысына түсіп жүрмей ме, құдай біледі?». Осы сөзді Ғалекең аузы­нан он рет естіген шығармын. Әзір қарасаң, әулиенің сөзі ме деп қа­ламын». Шындығында да, ақын­дық көріпкелдік ойы бүгінгі күнге дәл келіп отыр. Тіл талқыға түсіп келе жатыр. Тәуелсіздік алғалы бері тар­тысқа айналған еді. Әлі тар­тыста. Арқан тартыс ойыны сияқ­­ты. Тілді ойынға, ойыншыққа, сая­сатқа айналдыруға болмайды. Тілді түсіністікпен түйсікке, сана­ға тереңдете сіңіру керек.
Тіл — ұлттың ұлт болып қалуы үшін күрес. Мұны Қазақстан­нан тысқары мемлекеттерде тұрып жатқан қандастарымыз айқын сезініп келеді. Тілді жоғалту тұла­бойдан ұлттық сезімді, намысты, рухты жоғалту екенін түсінген­дер сол үшін жанкешті күреске кірі­сіп кетті. Тілді үйреніп, меңгерудің түрлі тәсілдерін қолдануда. За­манауи ақпараттық технология тілді арақашықтық тәсілмен оқып-үйретуде. Алайда мұны барлық жат жердегі ағайындар меңгере бермесі анық. Тілді қандас бауыр­ларымызға меңгертудің тағы бір жолы — олар тұратын өңірлерге мә­дени шаралар, ақын-жазушы­лар және өнер адамдарымен кез­десулер өткізу. Сонан соң Ресей­-­дің селолық мекендерінде тұра­тын қазақтар жастарын шекаралас облыстарда білім беруге тарту. Мы­салы, соңғы деректер бойынша Самарадағы қазақтардың 70 па­йызы Орал қаласындағы жоғары оқу орындарында оқиды екен. Қазақтар жиі шоғырланған жерге мектептер, кітапханалар ашса, қандай игі іс болар еді.
Қазақ тілінің көркем де көр­некті, керемет тіл екендігіне көзі жеткен орыс және шетел ғалым­дары талай тамсантар ойлар айтқан. Оның бәрін келтіру қажет те емес. Ана тілінің қадірін қасиет­тегендердің бірі В.Радлов. Лин­гвист ғалым: «Қазақтардың тілі майда әрі шешен, олар өткір ойлы және жиі шымшыма сұрақ пен жауапта тапқыр, кейде тіпті таң­данарлықтай епті және де кез келген, тіпті ең сауатсыз қазақ біз мұны Еуропада тек француздар мен орыстардан байқағандағы­-дай, сондай жігермен тілді мең­гереді. Егерде олар әңгімелесе қал­са, олардың сөздерінің орам­дары тосын әрі сүйкімді» деп таң­дана жазған.
Халқымыздың туған тілін аман сақтауын исламнан бөліну ық­па­лы өзінің бастапқы түркілік си­патын жоғалтпағанынан көреді де «… қазақтар басқа ұлыстардан ойын жеткізуде айрықша еп­тілі­гімен, керемет шешендігімен да­раланады» деп ықыласты па­йым­дау жасайды. Ана тіліміз жай­лы ғұламалар айтқан қаншама па­расатты пайымдау, құнды ойлар бар. Оны көзіқарақты оқырман өзі де оқып, біліп жүр. Түйіндей кел­сек, қазақ тілі — қаһарман халық­тың, қазыналы жерді мекендеген ақ көңіл, мейірімді, қа­сиетті елдің дана, дархан тілі. Ұлан-байтақ, ұшы-қиырсыз жердің кеңдігін көрсетер, өжет бабала­рымыздың өрлігін өнегелер кере­мет тіл. Ше­шен, көсем тіл. Ұлтың­ды сүйсең, ана тіліңді ұлықта, ұрпақ!

Әнуар ТАРАҚ,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры, филология ғылымдарының докторы

«Айқын» Республикалық қоғамдық-саяси газеті