Мемлекеттік тілді дамытуға арналған қордың қамқоршылық кеңесінің алғашқы отырысында оның басым бағыттары мен міндеттері талқыланды

Мемлекеттік хатшы Қанат Сау­дабаевтың төрағалығымен өткен кеңес отырысында қозғалған мә­селеге тоқталмас бұрын, әуелі ке­ңес жайында айта кетуді жөн санап отырмыз. Осыдан бір ай бұрын шамасында дүниеге келген қордың келешегінен жұрт­тың көп үміт күтетін себебі, кеңес құрамына елге танымал қоғам қай­раткерлерінің, белгілі тіл жан­ашыр­ларының, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар жетек­шілерінің қамтылуы еді. Елбасы қор кеңесінің жұмысын қадағалап, оған төрағалық етуді тікелей Мем­лекеттік хатшының өзіне тапсыруы, оған Парламент Сенаты мен Мәжілісі депутаттарынан таңдаулы өкілдерді, Мәдениет және ақпарат, Білім және ғылым министрліктері,, сондай-ақ “Егемен Қазақстан ” рес­публикалық газеті, Қазақ гума­нитарлық заң академиясы, Халық­аралық “Қазақ тілі” қоғамы, “Мұх­тар Әуезов” қоры, “Қазақстан хал­қы Ассамблеясы” республикалық корпоративтік қоры, Ұлттық ғылым академиясы, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы, Жазушылар одағы, “Мемлекеттік тілге құрмет” бір­лес­тігі, “Мемлекеттік тіл” қоғамдық қозғалысы сияқты құрылымдардың басшыларын, танымал қаламгер­лер­ді тартуы бұл қордың қанша­лық­ты рөл атқаратынын тайға таңба басқандай көрсетіп тұрғаны анық. Тағы бір айта кетерлік тұсы – ол мемлекет есебінен қаржы­лан­дырылмайды, қайырымдылық пен демеушілік қолдау шараларынан түскен қаражатпен қызмет ат­қар­мақ. Мемлекеттік хатшы жаңа қор өзіне дейінгі мемлекеттік мекеме­лер мен қоғамдық негіздегі құры­лымдардың бірде-бірінің жұмысын қайталамайтынын, бұл қазақ тілін дамытудың заманауи талаптарына құрылған тың жобаларды жүзеге асыруға негізделіп отырғанын тілге тиек ете келіп, төрт басым бағытты атап өтті.

Бірінші қызметі бойынша ол қазақ тілін үйренуге ниетті жан­дар­ды ынталандыруға арналған жоба­ларды іс жүзіне асыруға, тілдің қол­даныс аясын барынша кеңейтуге мүмкіндік туғызып, Елбасының мем­лекеттік тілді дамыту мен қол­дау жөніндегі бастамаларын жұрт­шылыққа жан-жақты жеткізуге тиісті болса, екіншіден, тілді үйре­ту­ге арналған тиімді әдістемелер мен озық технологияларды әзір­леу­ге, қазақ әдебиеті мен мәдениетін, танымы мен тарихын зерделейтін, шығармашылық, ағартушылық ғы­лыми-зерттеу орталықтарына қол­дау көрсетуге міндетті. Үшіншіден, Қазақстан халқының өзара бірлігі мен тұтастығын нығайтуға және мемлекеттік тілде жарық көріп жат­қан бұқаралық ақпарат құралдарын дамытуға жағдай жасамақ. Төртін­ші­ден, шетелдердегі қазақ диасп­о­ра­сына қол ұшын созып, мәселен, атамекеніне оралып жатқан сан­да­ған қандастарымыздың мұнан кейінгі уақытта тілден қиындық көр­меуіне жағдай жасалмақшы. Оларға тілдік-рухани, тарихи-та­нымдық тұрғыдан көмек көрсе­тіліп, ана тілде жарық көрген әдеби көркем шығармалармен, әдістеме­лік құралдармен қамтамасыз етілмек. Бәрін тұтас қамти кел­ген­де, қор алдағы уақытта әр адамның бойына мемлекетшілдік пен отан­сүйгіштік сезімді сіңдіруге ықпал етеді деп күтілуде.

Мемлекеттік тілді дамыту қордың дирек­то­ры болып тағайындалған Прези­дент Әкімшілігі бөлім меңгеру­ші­сінің орынбасары Берік Әбдіғалиев алдағы уақытта атқарылатын нақты іс-шаралар туралы айтып берді. Мемлекеттік тілді насихаттау мен дамытуға байланысты келешекте ак­циялар, семинар-кеңестер ұйым­дастырылатынын, қазақ тілін үйрену Қазақстанды мекендейтін халықтардың ортақ борышы екенін ұғындырып, ол үшін ұтқыр жоба­лар­ға арнап байқаулар өткізу, грант­тар тағайындау қолға алынып жатқанын сөз етті. Сенат депутаты Әбіш Кекілбайұлы мемлекеттік тілдің қазіргі таңдағы рөлі мен сипаты бұрынғысынан мүлде өзге­ріп, енді мұнан былайғы уақытта ол халықты тұтастырушы, ұлтты ұйыс­тырушы ретінде жаңа үлгіге ай­нал­ғанын айтты. Шешеннің айтуын­ша, біздегі “мінбер” қа­зақша сөйлемейінше, мемлекеттік тіл туралы айтып жатқан сөзіміздің бәрі айдалаға босқа кетеді. Тағы бір көкейді жегідей жеп жүрген ой – қазақ тілінің кем-кетігін неге тек зиялы қауым өкілдері ғана жоқтауы тиіс? Оның кілтипаны негізінен мектептерде жатқанын білсек те сол олқылықтың орнын толтыруға асықпауымыз неліктен? Қазақ тілінде оқып алуға болатын маман­дықтың саны қанша екенін есеп­те­ген біреу-міреу бар ма? Қазақ ті­лі­нің басындағы қиындықты айтып жылап-сықтай бергеннен гөрі оны батып бара жатқан ұйықтан құтқаратын осындай нақты іс­тер­мен шұғылданатын кез келді деген тұжырым көп ойымен қиысты.

Халықаралық “Қазақ тілі” қоғамының президенті Өмірзақ Айтбайұлы қазақ тіліне шын мә­ніндегі жанашырлық енді туып келе жатыр, оған Президенттің тіке­лей өз бастамасымен дүниеге келген мына қор нақты мысал бола алады, енді осы істі әрі қарай жалғастырып алып кетуге тиіспіз десе, Сенат депутаты Қуаныш Сұл­та­нов кеңес құрамына қазақ тілі үшін жаны ауырып, қаны буыр­қа­натын дәулетті, қалталы жастарды да тарту керек. Ұлттық компания­ларда жұмыс істейтін жастардың дені жергілікті ұлт өкілдері бола тұра, тілдері орысша. Мемлекеттік құрылымдарды қазақша сөйлету керек. Мемлекеттік тіл мәселесімен неге тек Мәдениет және ақпарат, Білім және ғылым министрліктері айналысуы керек? Сонда басқа министрліктер қол қусырып қарап отырулары керек пе? Қазақ тілі туралы сөз барлық министрлікке ортақ саналмай, оған бәрі бірдей жауапты болмай, оң нәтижеге қол жеткізе алмаймыз деген ойын ортаға салды.

“Мұхтар Әуезов” қорының президенті Мұрат Әуезов қазақ тілінің қазіргі ахуалы туралы ойын жалпы түбі бір түркі тілдерінің мұқтаждығымен сабақтастырып өрбітті. Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед барлық қызметшілерге мемле­кеттік тілді меңгергендігіне байла­нысты квалификациялық талап нормативі белгіленуі керектігін қозғады. Пре­зиденттік сайлауға түсерде Елба­сының өзі қазақ тілінен тест тап­сырғаны белгілі. Ал енді бұл талап неге мемле­кеттік қызметшілерге қойыл­майды? Мәселен, әлеуметтік қамсыздандыру бөлімінде отырған орыс тілді адам мемлекеттік тілде өтініш жасаушы адамға қалай қызмет жасайды? Өмірде мұндай керағар тұстар алдымыздан жиі кезігеді. Осыған байланысты тиісті министрлік тарапынан жа­салған ескертулер немесе ұсыныс­тарды басқа министрлік құлағына іле бермеуі жиі ұшырасып жатады. Мәдениет және ақпарат министр­лігінің Тіл комитеті ондай жоғары жақтағылардың бәрін өз ықпалына иіруге дәрменсіз. Бұл үн Үкімет деңгейінде болмай тіл туралы жа­н­ай­қай “баяғы жартас, сол жартас” күйінде қала беретіні онсыз да түсінікті жәйт. Ал мына жаңадан құрылған қорға үлкен сенім артып, оған әрқашан қолдау көрсетіп оты­руға әзірміз деп бітірді әңгімесін министр.

Парламент Сенатының депута­ты Ғарифолла Есім мемлекеттік тіл күрмеуінің бір ұшы мектептерде жатқанын айтты. Сол үшін 1-ші сыныптан 4-ші сыныпқа дейін балалар тек мемлекеттік тілде білім алулары керек деген ұсынысын алға тосса, Қазақ гуманитарлық заң академиясының профессоры Аман­гелді Айталы тілдер бәсекелестігіне қазақ тілі қаншалықты төтеп бере алады деген ойды қозғады. Бізде қазір көбіне адамнан гөрі қағаздар қазақша сөйлеп жатқандай көрі­не­ді. Іштей қарсылық ілгері аяқ ба­суға шама келтірмеуде. Бірақ Пре­зидент бастамасымен дүниеге кел­ген қор мұндай келеңсіз жәйттерді жойып, мемлекеттік тілдің мәр­тебесі көтеріледі деген сенім келе­шек­ке жетелейді. Жазушылар ода­ғы басқармасының төрағасы Нұрлан Оразалин мемлекеттік тілді қорғаудың жаңа тарихи кезеңіне аяқ басып тұрғанымызды, кешегі жіберген “әттеген-айларды” жоя­тын кездің жеткенін айта келіп, ті­ліміздің көркейіп, өсуі әр адамның кеудесіндегі ұлттық намысқа бай­лаулы екенін еске салды. Кешегі кеңестік дәуірдегі жалпақшешей­лік­тің дәурені өтті деді. Сыртқа шы­ғып жатқан азаматтар шетелде жүргенде мемлекеттік тілде сөй­лейтін болсын деген талап қойды. Сыртқы саясатты қазақша сөйлету керектігін айтты. “Мемлекеттік тіл” қоғамдық қозғалысы төрағасының орынбасары Смағұл Елубай Елба­сының қоры мемлекеттік тілдің қанат жаюына серпін беретініне сенемін деп өрбітті ойын. Ол қор мемлекеттік қозғалысқа айналуы керек деп пайымдады. Себебі, қазақ тіліне деген талап та, сұраныс та қазір жоқтың қасы. Мұндай шақ­та қандай іс-қимыл жасау керек? Мемлекеттік тілдің тағдыры – қазақ халқының тағдыры деп қарау қажет.

Ал “Мемлекеттік тілге құрмет” бірлестігінің төрайымы Асылы Осман “Қазақ тілі – ғажап тіл” деп бастады сөзін. Елбасы бастамасын әрі қарай бәріміз дамытып алып кетейік. Бір қазақтың ісін бар қазақ қолд­ап кететін болайық. Қазақ ті­лін білген адамдарды асқақтатайық деп шын жүрегімен жарыла сөйледі.

Мемлекеттік хатшы кеңестің отырысын қорытындылап, ортаға салынған ойлар мен ұсыныстарды сараптады. Мемлекеттік тілді тес­тіге енгізу, қорға қалталы азамат­тар­ды тарту сияқты бірсыпыра ұсыныс, тілектер заматында-ақ құп алынып жатты. Қамқоршылық кеңестің сөзі қағазда қалып қой­май, кейбір ойлардың сол жерде оңтайлы шешіліп жатуы қорға деген жұрт үмітін үкілей түсті.

Авторы: Қарашаш ТОҚСАНБАЙ / Егемен Қазақстан