Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан Халқына арнаған Жолдауында латын қарпіне көшу мәселесіне ерекше тоқтала келіп: «Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз.
Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады» деп атап көрсетті.

«Латын әліпбиіне көшу қажет пе?» деген әңгіменің айтылғанына да біршама уақыт болды. Өйткені біреу ұнатып айтса да, біреу ұнатпай айтса да латын жазуының (графикасының) жайы кез келген адамды толғандырмай қоймайды.
Қазақ жазуына (бір әліпбиді ауыстыру ғана емес) қажет реформа жайлы өз басым аз жазып, аз айтып жүрген жоқпын. Дегенмен, осы мәселенің басы-қасында жүрген маман болғандықтан латын жазуы туралы, жазу реформасына қатысты өз ойымды ортаға салуды жөн көрдім.
Бірінші айтатыным, ерте ме, кеш пе латын жазуына әйтеуір көшетініміз күмәнсіз. Өйткені ол – заман талабы, әлеми ақпараттық кеңістікке көштен қал­май енеміз десек, сондай-ақ күнделікті қол­ғанат қондырғыларды (оргтехниканы) еркін пайдаланамыз десек, оның басқа жолы жоқ. Бүгін біз көшпегенмен, ертең бізден кейінгі ұрпақ қалай да қалай көшеді, бірақ ол кешеуіл тірлік болар еді. Сондықтан латын қарпіне көшу мәселесі дер кезінде көтеріліп отыр.
Мен саясаткер емеспін, сондықтан мәселенің саяси астарына соқпаймын, ол жағы мен айтпай-ақ әрбір ұлтжанды қазақтың ойында жүргені анық. Бұл жерде Ресейдің төл жазуынан айырылмай отырғанын алға тартпай-ақ қояйық, оның да бізге белгілі өз сыры бар…
Екінші айтатыным, қадірлі ағайын, қазақ жазуының тағдырын шын сөз еткіміз келсе, ең алдымен қазақ тілінің өзіне ғана тән төл дыбыс құрамының басын ашып алайықшы… Өйткені көбіміз (тіптен бәріміз) дәл осы мәселеге келгенде шорқақпыз. Оған себеп жылдар бойғы «орыстандыру» сая­саты болды. Аға ұрпақтың есінде болар, кезінде «бәріміз түгел орыс тіліне көшсек, коммунизмге тез жетеміз» деп, Кеңес басшыларының бірі тастаған ұранымыз да болған. Ең жанға бататыны, орыс тілінің «игі ықпалы» деген сылтаумен өткен ғасырдың 50-ші жылдары төл сөздеріміздің жазылу емілесіне қосылған и, у тәрізді таңбалар (дыбыс емес) болды. Оқулық пен оқу құралы біткен осы күнге дейін түгел сол жапсырмадан арыла алмай келеді.
Мектептен (тіптен балабақшадан) бас­тап «қазақ тілінде 42 дыбыс (?) бар» деген тоқпақпен өскен ұрпақтан не сұрайсыз. Өзгені былай қойғанда, қазақ тілінің мұғалім-оқытушыларының өзі осыған ұйып қалған. Сондықтан да мен бүгінгі қазақ әліпбиін «қазақ-орыс», тіптен, керісінше, «орыс-қазақ» әліпбиі деп атауға мәжбүрмін. Өйткені бүгінгі әліпби мен еміле-ереже түгелімен жүйесі (туыстығы) бөлек орыс тілінен келген көшірінді. Дәлел керек пе? Онда кез келген оқулықтың бетін ашыңыз немесе кез келген қазақ тілі кабинетінің босағасын аттаңыз, «қазақ тілінің өзіне тән дыбыстары» деп 7-8 таңбаны ең көрнекі тұсқа бадырайтып бөліп қояды. Сонда осы бір санаулы дыбыс­тан басқа қазақ тілінің өзіне тән дыбыстары болмағаны ғой… Басқаша қалай ұғуға болады?
Осыған орай еске түседі. Осыдан бірер жыл бұрын белгілі бір ақынымыз (аты-жөнін атамай-ақ қоя­йын) орталық орыс газетінде бір бетті толық алып, ауыл деген бір сөздің төңі­регінде қазақ тілтанымы мен оның мамандарын қазақ тілінің өзімен қоса, өзінің дағдылы әдетінше сыбап өтіп, орыс аудиториясының алдына жығып сап беріпті. Сондағы уәжі үш да­уысты дыбысты қатар жазған деген «не сұмдыққа» саяды. Ұмытпасам, қырғыздың айыл, өзбектің ағыл сөз­дерінің жазылымын мақтап өтеді. Қазақ сөзінің төл дыбыс құрылымын білмеу мен маңдайға жазған орыстақы еміле-ережеден бейхабарлықтың салдары ғой. Болмаса, қырғыздың аЙыл сөзі й дауыссызымен, өзбектің аҒыл сөзі ғ дауыссызымен, қазақтың аУыл (дұрысы – ауұл) сөзі у[w] дауыссызымен (оның жасалым анықтамасы төменде беріледі) бір текті ғой. Әттең, орыстың у дауысты таңбасы бәрімізді естен тандырып, дауыссызымызды дауысты етіп елестетіп тұр ғой. Біз бастан кешіп отырған «көз елес» пен «орыстақы орфографияның» азабы бір бұл емес. Кірме таңбаны (әріпті) қа­зақтың дыбысы деп өзеурегендерді, олардың ішінде фонетист-мамандар да бар, әлі көп кездестіретін боламыз. Өз ағайындарымыздың өзінен қазақтың бар дыбысын жоқ деп, жоқ дыбысын бар дейтін уәжді де әлі көп еститін боламыз. Құлаққа сіңген орыс тілінің дыбыстарынан, көз үйренген орыс тілінің әріптерінен арылтып алу оңай болмайды.
«Батпандап кірген ауру мысқалдап шығады» деп, өзімізді алдаусыратып, жұбатып қоямыз. Сөйтіп, шыдам танытып, шыдас беріп келеміз.
Бүгінгі қазақ жазуына, тек әліпби ауыс­тыру ғана емес, түбегейлі реформа керек деп жүргенім сондықтан еді. Реформа бір ғана әліпби ауыстырумен тынбайды. Реформа үш мәселені – дыбыс, әліпби және еміле-ереже – бірдей қамтиды: дыбыс – өзге тілдерден бөлектеп тұра­тын тілдің тұрпат-тұрқы; әліпби сол дыбыс­тың қауызы, басқаша айтқанда, қорғаны мен оққағары; еміле-ереже ды­быстардың басын біріктіріп, сөз құрап тұратын дәнекері. Осы үш мәселе
бір-бірімен байланысты және қатар ше­шілмей төл жазу қалыптаспайды. Ал әліпби ауыстыру қазақ жазуына реформа жа­саудың алғы шарты және ең төте жолы болып табылады. Егер латын таңбаларын баптап қабылдай алсақ, онда көптеген тіл бұзар әріптер мен еміле-ережелер өзінен-өзі түсіп қалады.
Қазақтың төл дыбыстарын түгендеп, соған лайықтап таңба санын ықшамдау А.Байтұрсынұлынан басталған болатын. Сол кезде таңба санын қорғаштап Ахаңның «жағасынан алғандар» болған. Оларға Ахаң «таңбаларды қысқартып, артығын борышыма берейін деп отыр­ған жоқпын» деген екен. Менің де 42 таңбаны байлығымыз деп масаттанып отырған ағайындарымызға айтарым: артық таңбаларды еншілеп кетейін деп отырған ойым жоқ.
Сонымен, қазақ тілінің төл дыбыстары: а, ә, б, ғ(-г), д, е, ж, з, й, қ(-к), л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у(w), ұ, ү, ш, ы, і. Бас-аяғы 26(-28) дыбыс. Осы дыбыстардың сыртында қазақ тілінің дыбыстарын іздеп әуре болмау керек, өзге дыбыс жоқ. Осы жердегі бәрімізді шатастырып жүрген у таңбасының дыбыс мәні, тілімізде өте жиі кездесетін, «ерін-еріндік, жуы­сыңқы, үнді [w] дауыссыз дыбысы» болып табылады: ау [aw], ауа [awa], әу [äw], әуе [äwe], су [suw], суы [suwu],
у [uw], уық [uwuq], уіл [üwül], күлу [külüw], аю [ayuw], үю [üyüw] т.с.с. Бұл дыбыс орыс тілінде жоқ, ал ағылшын тілінде бар, көріп отырсыздар қазақ тілінде де бар.
Мен латын графикасын тек осы төл дыбыстар үшін ғана құрастырған едім. Ондағы ойым, алдымен қазақ сө­зінің үндесім әуезіне лайық әліпби үл­гісін дайын­дап алу болатын. Ондай әліп­би, егер қазақ тілінің қамын шын ой­ласақ, бөгде тілдің дыбыс-таңбасынан арылған таза, қоспасыз болу керек. Ал өзге орыс тілінен енген кірме дыбыстар мен таңбалар ­жайын, басқа амалдың жоқтығынан, өз алдына шешу керек деп, екінші кезектегі мәселе ретінде ес­кертіп отыратынмын. Және оның үлгісін алыстан іздемей-ақ, орыстардың өздері көрсетіп отырғанын да еске салып қоятынмын. Мысалы, в-v//ph, ф-f//bh, ц-tc, ч-ch, т.б. Маған сенбесеңіздер, орыс тілінің жазба дерек көздерін ақта­рып қараңыздар. Орыстардың өзі ха­лықаралық құжаттарды, әкімшілік-кеңсе аттары мен жарнамаларды латынша беруге мәжбүр болып отырғанын күнде оқып-көріп отырмыз ғой. Соны көре-біле отырып, неге орыстақылықты аспандатып, қазақылықты тұқыртып отырамыз? Жалпы, Ресейдің өзінің кирилшеден айы­рылмай отырғанын уақытша жайт деп қарау керек.
Сонда бүгінгі қазақ әліпбиі дербес-дербес екі бөліктен тұрады. Төл әліпби өз таңба құрамы және еміле-ережесімен, ал кірме сөздердің жазылуы өз таңба құрамы және еміле-ережесімен тізбектеледі. Өйткені олардың үйлесім тауып, бір шаңырақтың астында басы бірігуі ғылыми тұрғыдан да, қолданба (практикалық) тұрғыдан да мүмкін емес. Бұған дейінгі барлық жарияланымдарымызда оның үлгісін беріп отырған болатынбыз [Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы. – Алматы: Арыс, 2007. Б.231. т.б.]. Кестеде тек ұлттық әліпби тізімі тұрады, кестенің сыртында кірме дыбыстардың жазылым еміле-ережесі мен үлгісі беріледі. Бұл – амал жоқтан болып жатқан іс. Ендеше, орыс сөздерін жаза алмай қаламыз деп уайымдап, орыс тілінен айырылса далада қалатындай болып жүрген өз ағайындарымыз үрейленбей-ақ қойсын. Айтылымы орыс үлгісіндегі кірме сөздерден («халықаралық атаулар» деп ат жамылған) әзір құтыла қоймаймыз, сондықтан оның орысша жазылымына көңіл бөлмей отыра да алмаймыз.
Қазақтың төл сөздерінің жазылымына қатысты жаманды-жақсылы әліпби мен еміле-ережеміз өткен ғасырдың ортасына дейін болды. Сол кезде қазақ сөзінің айтылым әуезі, морфем құрамы, буын үлгісі мен тасымал ретіне еш нұқсан келіп көрген емес болатын. Былық сол ғасырдың елуінші жылдарының ортасында қазақтың төл сөздерінің құрамында и, у таңбаларын жазу керек деген «зорлықтан» басталды. Жасыратыны жоқ, кірме таңбалардың орынсыз екенін айтып шырылдаған жанашыр топты алпауыт орыс тілінің «игі ықпалын» қолдаған саясатшыл топ жеңіп шықты. Қазақ сөзінің үндесім айтылымы бейәуезденіп, морфем құрамы сетінеп, буын құрылымы жарықшақтанып, тасымал реті бұзылып сала берді. Тый мен тійдің жазылымын үйлестіре алмай әлек болғанымызға күлеміз бе, әлде жылаймыз ба? Қазіргі ұрпақтың мый деудің орнына ми деп кеткеніне қайғырамыз ба, әлде қуанамыз ба? Қазақ тілінің бастан кешіп отырған тауқыметі бұл екі-үш мысалмен бітпейді.
Ендеше, әрі қарай.
Қазақ жазуындағы кірме таңбаларға қатысты жаңсақтықтардың бәрін термелеп жатудың бұл жерде реті жоқ. Сондықтан оқулықтарда дауыстылардың қатарында жүрген и, у таңбаларына ғана тоқталамыз (я, ю, щ, х, һ таңбаларының жайы осыған ұқсас).
Сонымен, орфографиялық талданым.
Морфем талданым:
-оқы етістігінің көсемше түрі оқи болса, сонда көсемшенің көрсеткіші дауысты и дыбысы болғаны ма? Онда көсемшенің бір «көрсеткіші дауыссыз й» деген ереже қайда қалады?
-оқы етістігінің тұйық рай түрі оқу болса, сонда тұйық райдың көрсеткіші дауысты у дыбысы болғаны ма? Онда тұйық райдың «көрсеткіші дауыссыз у» деген ереже қайда қалады?
Ең сорақысы, осы жердегі «дауыс­ты ы дауысты у-мен алмасады» деп түсіндіретін ереженің барын қайтерсің! Ал оқы етістігі дауысты ұ-ға (жарайды, тіптен көз елес ы дауыстысы бола қойсын) аяқталып тұрғаны, оған келіп дауыссыз у тіркесіп, тұйық рай оқұу жасалатыны қаперімізге кірмей-ақ қойды.
Қазақтың ұу дыбыс тіркесінің ес­тілімі орыстың у дауыстысының, қазақ­тың ый(-ій) дыбыс тіркесінің есті­лімі орыстың ы(-и) дауыстысының есті­лі­мімен жалған ұқсас екеніне сеніп қал­ғанбыз.
Буын талданым:
-миы сөзінің буын құрамы ми-ы болып, алғашқы буын дауысты и дыбысына аяқталып, келесі буын дауысты ы дыбысынан басталып тұр ма? Онда қазақ сөзінің ішінде «буын дауысты дыбыстан бас­талмайды» деген ережені қайда қоямыз? Оның үстіне сөз соңында «дауысты буын тұрған деген не?» деп, аң-таң боламыз.
-суы сөзінің буын құрамы су-ы болып, алғашқы буын дауысты у дыбысына аяқталып, келесі буын дауысты ы дыбысынан басталып тұр ма? Ендеше, қазақ сөзінің ішінде «буын дауысты дыбыстан бас­талмайды» деген ережені тағы еске сала кетеміз. Оның үстіне «сөз соңында дауысты буын неге тұр?» деп, тағы аң-таң боламыз.
Тасымал талданым:
-жиын сөзі жи-ын болып тасымалданып, тасымал жігі екі дауыстының арасынан өтіп тұрады ма? Онда «қазақ сөзінің ішінде екі дауысты қатар тұрмайды» деген ережені қайда қоямыз? Оның үстіне «сөз соңында тұйық буын тұрған деген не?» деп, әрі-сәрі боламыз.
-суық сөзі су-ық болып тасымалданып, тасымал жігі екі дауыстының ара­сынан өтіп тұрады ма? Ендеше «қазақ сөзінің ішінде екі дауысты қатар тұр­майды» деген ережені тағы қайта­лаймыз. Оның үстіне «сөз соңында тұйық буын неге тұр?» деп, тағы әрі-сәрі боламыз.
Көріп отырғанымыздай, аттаған сайын сұрақ белгісі алдымыздан шығып отыр. Бұл – бүгінгі қазақ жазуының күмәнді тұстары көп деген сөз.
Енді дәлелдемеге көшейін.
Қазақ сөзінің құрамындағы кірме и, у, я, ю, щ, һ, х таңбаларының дыбыс мәні жайлы фонетика-фонологиялық тұрғыдан бұған дейін көп жазылған, сондықтан оған тоқталып жатпаймын. Тек қана дыбыс құрамын көрсетіп өтейін.
и –[ый, ій], у – [ұу, үу],
я – [йа, йә], ю – [йұу, йүу],
щ – [шш], һ – [қ], х – [қ]

Кірме әріптердің дыбыс құрамына қарағанда олар екі-үш дербес дыбыстардың тіркесімін (кейде дербес дыбыстың өзін) белгілейтін таңбалар екенін көреміз. Осы кірме әріптердің дыбыс мәнінің дәлелдемесін, бәріне тоқталып жатпай, и мен у таңбаларына ғана қатысты жеке-жеке талдап берейін.
Морфем дәлел. Тіркесімнің екінші сыңарының морфологиялық қызметін өзге морфем бірліктерімен салыстырып барып аңғаруға болады:

оқы – л [oqu — l] оқы – п [oqu — p] оқы – с [oqu — s]
оқы – й [oqu — y] оқы – у [oqu — w]

Осында оқыл дегендегі дауыссыз л[l] – ырықсыз етіс көрсеткіші, оқып де­гендегі дауыссыз п[p] – көсемше көрсеткіші, оқыс дегендегі дауыссыз с[s] – ортақ етіс көрсеткіші ретіндегі морфо­логиялық қыз­­мет, оқи дегендегі дауыс­сыз й[y] – кө­сем­ше көрсеткішіне, оқу де­гендегі дауыссыз у[w] – тұйық рай көр­сеткішіне де тән еке­нін көреміз. Тілдік (морфологиялық) қыз­мет осындағы [l], [p], [s], [y], [w] дауыс­сыз­дарына бірыңғай тән. Ендеше и, у таң­баларын дауысты деп шатаспауымыз керек.
Буын дәлел. Тіркесімнің екінші сыңары, қазақ тілінің өзге дауыссыз дыбыстары тәрізді, буынның құрамды бөлігі болып табылады:

қыр – қы+р [qɪ-r] тіc – ті+c [ti-s] ұл – ұ+л [u-l]
қи – қы+й [qɪ-y] ти – ті+й [ti-y] у – ұ+у [u-w]
Осындағы [r], [s], [l], [y], [w] дауыссыздары буынның соңғы сыңары ретінде бірдей жұмсалып отыр.
Тасымал дәлел. Тіркесімнің екінші сыңары қазақ тілінің өзге дауыссыз дыбыс­тары тәрізді тасымал жігін көрсетеді:

тыным – ты-ным шіре – ші-ре
тиым – ты-йым шие – ші-йе

құсы – құ-сы елігі – е-лі-гі
қуы – құ-уы елуі – е-лі-уі
Осындағы [n], [r], [y], [s], [g], [w] дыбыс­тары дауыссыз болғандықтан сөз ішіндегі буынның бас шебінде тұр. Сөйтіп, сөз соңындағы бейтәртіп тұйық буын мен дауысты буыннан құтыламыз.
Олай болса, дауысты и, у деп жүргеніміз екі дыбыстың тіркесімін белгілейтін таңба (!) екен.
Жазу реформасының реті бірнеше сатыдан тұру керек. Соның ең бастысы алдымен, кешіріңіздер, «сауат ашып» алу. Арамызда «Астапыралла, неғылған сауат ашу, мектеп түгілі қалтамда қос институттың дипломы бар» деп қалатындар табылып қалатыны сөзсіз. Дегенмен, сабыр-сабыр. Сөз жоқ, ми [mi] емес, мый [mɪy] екенін, су [su] емес, сұу [suw] екенін, ащы емес ашшы, т.с.с. екенін көбіміз біле бермейміз (ұмытып қалдық немесе ұмыттырып жіберді). Бұлар – ең қарапайым мысалдар. Мұндай мысалдардың тілімізде ұшы-қиыры жоқ. «Сауатсыз» болып қалғанымызға да біз кінәлі емеспіз, бізді солай сауатсыз етті. Немесе қазақтың еркін тыныспен айтылатын сәнді ашшы, тұшшы, кешше сөздеріндегі қос дыбыстың орнына төркіні бөлек тұншығыңқы щ дыбысын қойып айта алатын қазақ табылар ма екен? Бар болғаны үш сөздің ерсі жазылымына бола басы артық еміле-ереже алып, бас қатырып отырғанымызды қозғамай-ақ қойдық.
Ендеше, алдымен сабыр сақтап, сауат ашып алуымыз керек. Сонан соң барып жазу реформасын, оның ішінде әліпби ауыс­тыру да бар, бастау керек.
Осы саланың білікті мамандарының бірі Серік Ерғали ініміз www.abai.kz сайтында менің әліпби жобамды жариялап жіберген екен. Інімізге рақметтен басқа айтарым жоқ. Жоба едәуір пікір таласын тудырыпты: қолдап жатқандар да бар, қорлап, намысқа тиіп жатқандар тағы жоқ емес. Көпшілік болған соң әрнәрсені күтуге болады. Дегенмен, қолдаушылар жағының басым екендігі көңілге демеу.
Ұсынылған әліпби «Ұлттық жоба» деп аталады, өйткені ол ұлт жазуына арналған. Сайтта берілген жоба көшірмесінде бірер жаңсақтық кетіп қалыпты: і таңбасы қос нүктелі ï болып кетіпті, ал ұ және ү дыбыс­тарына ü деп бір-ақ таңба беріліп кетіпті. Соның салдарынан оқырмандар арасында «бұл қалай» деген түсінбестік орын алған.
Әліпби «Жоба» деп аталады, ­ендеше ол біт­кен жұмыс болып саналмайды. «Жоба» де­­ген түзетілуі мүмкін, же­тілдірілуі мүм­кін, тіптен, қабылданбай да қалады. Сон­­ды­қтан «Жобаға» тек ұсыныс деп қана қа­­­рау керек. «Жоба» қазақ сөзінің үндесім әуе­зін, морфем құрамын, буын тұрқын, тасы­мал шегін бұзып жазуға еш мүмкіндік бер­мейді. «Жоба» мазмұнынан ешқандай тіл бұзар жаңсақ еміле-ереже туындамайды.
«Жобаға» ақыл қосатын тұстары да жоқ емес. Мүмкін қос нүкте мен қа­нат­шаның орнына бір ғана көлденең сызықша жүргізе салған әдістемелік тұр­ғыдан (қол жаттығу) ұтымды болар ма еді? Еміле-ереже құрастыру үстінде де ақылдасып шешетін жайттар бар.
Әлеми жазудың тәжірибесіне қарасақ, ешбір мемлекет, ешбір халық кірме дыбыс үшін арнайы таңба ойлап таппайды немесе сол кірме дыбыстың төркін таңбасын алмайды. Таңбаны сол өзінің төл әліпбиінің ішінен қарастырады. Кірме дыбысқа сол дыбыстың төркін таңбасын қоса алу деген бұрынғы Кеңес түркі республикаларында (оның қақ төрінде өзіміз бармыз) ғана болды. Мысалы, орыс тілінен ц, ч, т.б. дыбыстарын қабылдап, ц, ч, т.б. таңбаларын қоса алып отырдық.
Қазіргі еуропалық елдер де орыс сөздерін жазып-сызуға мәжбүр болып отыр, бірақ олар ц дыбысын tc деп, ч дыбысын ch деп латын әліпби үлгісімен жазу амалын тауыпты. Бұл амал теория-практикалық тұрғыдан әбден сыннан өткен. Орыстардың өзі жатсынбай қабылдады.
Ендеше, бір сәт ағылшын жазуының үлгісіне жүгініп көрейік. Ағылшын тілінде 48 дыбыс бар, бірақ әліпби тіз­бегінде 48 таңба жоқ, бар болғаны 26 таңба. Сонда қалған 22 дыбыстың жазы­лымы еміле-ережемен реттеледі. Олай болса, «орыс-қазақ» әліпбиінің құра­мы­нан шығара алмай отырған кірме ды­быстардың жазылымын осы ретпен жөнге салуға әбден болады: ф-f//ph,
в-v//bh, ц-tc, ч-ch, х-kh, т.с.с. «Қимай» отыр­ған кез келген кірме сөзді жазып, оқып кете берудің еш қиыншылығы болмайды. Алайда бұл таңбалар, ағылшын тәжірибесімен, қазақ тілінің әліпби тізбегінде тұрмайды. Phonetik(a), tcekh деп жаза береміз, бірақ ph, tc, kh деп әліпби тізіміне кіргізе алмаймыз. Бұл біз ойлап тапқан ұстаным емес, әлеми жазу тәжірибесі. Ал [i], [u] таңбаларының қазақы және халықаралық оқылымының жайын әлі де болса ойлануға тура келеді, бұл жерде шешілмей тұрған едәуір қиындық бар екені рас.
Қазіргі орыс айтылымындағы сөздерді «Ұлттық жобаның» негізінде жазып көрсетіп («федерация-ны п[p]-мен жазамыз ба?» деп), жерден жеті қоян тапқандай күлкіге қарқ болып, мазақ қып жүрген орыстілді ағайындарымыз тағы бар. Олар ұлттық әліпби ұлт сөздерін жазуға арналған деген зарымызға құлақ аспаса амал қанша.
Кірме дыбыстардың жазылымы өз ал­­дына шешілу керек дей беретінім сон­дықтан. Орыс айтылымындағы ха­лық­­­­ара­лық сөздердің жазылымын алға тар­­тып, айбат шегіп отырған ағайында­рымыздың тынышталуына болады.
Жазу реформасын тәуекел деп бастау ғана қалды. Өйткені реформаның оңайы болмайды: саяси реформа, әкімшілік реформа, қаражат реформасы және т.б. Алайда бұл реформалар жоғары билікте орындалады да төменгі көпшілік оның дайын нәтижесін ғана алады. Сөйтіп, бұқара көпшілік реформа ауырлығын сезбейді. Ал жазу реформасының қиыншылығын сауат ашуды бастаған баладан бас­тап, демалыстағы зейнеткерге дейін әрқайсысы өз жеке басынан өткереді. Жазу реформасының өзге реформалардан ерекшелігі де, міне, осында. Сондықтан да жазу реформасына тәуекел деп кірісудің алдында сабыр сақтау керек болады. Мақсат – қазақ әліпбиін ұлттық үлгіге түсіру, мазмұны – қазақ сөзінің айтылым-жазылым үйлесімін орнықтыру.
Ол үшін (дайындық реті):
– бірінші, «сауат ашып алу» керек, көпшілік үшін қазақ мәтінінің «әліпби дыбыс жазбасын (транскрипциясын)» дайындау. Қазақ сөзі ми емес мый, су емес сұу, у емес ұу, и емес ій, ки емес кій, ит емес ійт, ою емес ойұу, сүю емес сүйүу, ащы емес ашшы, хат-хабар емес қат-қабар, жиһаз емес жиқаз, құлын емес құлұн, жүрек емес жүрөк екеніне көз жеткізіп, көңілге қондыру қиынның-қиыны болады (х, һ таңбаларын жасанды дыбыстап жатамыз, бірақ ол тіл заңдылығына жатпайды);
– екінші, «әліпби дыбыс ­жазбасына» лайық морфем, буын, тасымал емле-ереже­лерін қайта дайындау (өзгерістер енгізу);
– үшінші, қазақ тілінің төл дыбыс­тары­на (кірме дыбыстар да қалып қой­масын) бе­рілген балама латын таңбала­рына көз үй­ретіп, қол жаттықтыру;
– төртінші, содан кейін барып, ­латын гра­фикасы негізіндегі қазақ ­жазуы­на ыр­ға­лып-жырғалмай, жүрексініп-тартынбай, уа­­қыт оздырмай жаппай көшу.
Жазу реформасын игеру үшін көпшілік бұ­қараға бір жылдың ар жақ бер жағы жетіп жатыр. Ал мектеп және өзге оқу орындары үшін жазба құралдарының дайындығына кететін уақытты есепке алуға тура келеді. Дегенмен, бұрынғыдай қорғасын сапырып, тарсыл-гүрсіл боп жатқан баспаханалар жоқ, компьютердің кілтімен кирилшеден латыншаға қас қағымда аударып алуға болады ғой. Ағыл­шын тілін жаппай оқып жатқан балаларға қазақ латыншасына жаттығу қиындық туғызбайды. Ең маңызды мәселелердің тағы бірі… Әліпби ауыстыру әңгімесі кө­терілгелі бері жүзге тарта жобадан ха­бардармын. Әліпбиін заңдастырып, куә­лік қағазын (патентін) жалаулатып, әліп­биіне өз атын беріп жүргендерді де көрдім. Қазақ тілінде қанша дыбыс бар екенін білмей-ақ жоба ұсынып жатқандар бар, таңба мен дыбысты шатыстырып алып, жоба ұсынып жатқандар тағы бар, 42 кирилді 26 түймешеге қалай сыйдырамын деп әлек болып жатқандар да жоқ емес. Әлемдік жазу дәстүрі мен ұста­ны­мынан бейхабарлық көпшілігіне тән. Соның нәтижесінде таңба құрамында бірізділік пен жүйе жоқ, сөздің оқылым-жазы­лымында әдістемелік қайшылық көп.
Соған қарамай, әркімнің өз әліпбиі – озық, өз уәжі – басым, пендәуи тірлікке төрелік жүрмейді. Ендеше, менің де өз уәжім жоқ емес: қазақта «шымшық (бөдене, тауық деп те айтады) сойса да қасапшы сойсын» деген сөз бар. Олай болса, қорытынды сөзді тілтаным мамандары, оның ішінде фонетистер айту керек деп ойлаймын.
«Мұның бәрін не үшін айтып отырсың?» дерсіз… Ертең әліпби бәйгесі басталды дейік. Қазақы дәстүрде бәйгеге ат қоспа дейтін тыйым жоқ. Әркімнің өз әліпбиі әдемі, сондықтан әліпби науқанына жоба авторларының түгел қатысатынына күмән жоқ. Солай болғаны да дұрыс шығар. Бірақ жазу жарысы (реформасы) тек әліпби бәсекесіне айналып кетпеу керек.
Бәйгенің аты бәйге… Ат қосар межесі, ша­уып өтер жолы, барып жетер қарауылы анық-айқын болмаса, ауыл балаларының апыр-топыр шаң қапқан жаяу жарысына ай­­на­лып кетуі мүмкін. Сондықтан байыпты ұсыныстарды қолдайтын, аптықпай, асы­­­ғыстыққа сабыр айтатын, үстірт қарауға тыйым салатын, турасын айтқанда, шыл­­быр мен тізгінді қоса ұстаған билік керек.
Жоғарыда айттық, латын таңбасы бо­ла­шақ ұрпақ үшін керек. Ал бірақ сол ке­ле­сі ұрпақтың еншісіне қазақ тілінің төл ды­быс құрамын айқын түгендеп, әліпби үл­гі­сін соған лайық ықшамдап, еміле-ере­жесін реттеп беріп, «өзіңдікі мынау, өз­генікі анау» деп жөн-жобасын сілтеп кету тіл­таным мамандарының борышы болу ке­рек қой. Жаңа ұрпақ бүгінгі біз сықылды «дү­бара» жазудың шытырман торында ада­сып-шатасып жүрмес еді.
Күдік те жоқ емес: бүгінгі жазу тәрбие­сі­мен өскен бір ұрпақ ауысса, үндесім әуез­ді қазақ тілінің жайы не болмақ екен.
Сөз соңында айтарым, біреулер қазақ ті­­­­лі «дамып, кірме таңба, дыбыстармен ба­йып жатыр» деп қоқан-лоқы көрсетеді, бі­­­реулер жазудағы «таңба үнемін» алға тар­­­­тып, тапқырлық көрсетеді, біреулер қа­ра­­­­жат шығынымен қорқытады, біреулер орыс үлгідегі атау, терминдер байлығын қи­­­­­майды, іздей берсе бітпес іске себеп көп. Алайда қазақ сөзінің үндесім әуезін, мор­­­­фем құрамын, буын мен тасымал жігін бұ­­за­тын дыбыс байлығының, таңба үне­мі­нің, қаражат сараңдығының, орыс ­тілі­нің ай­тылым үлгісіндегі сыңар жақ атау, тер­­­­­миндерді қимаушылықтың не қажеті бар?
Бұл сұраққа менің жауабым әңгіме түрінде болса да айтылды. Ал көпшілік оқырман не дерін өзі білсін.

Әлімхан Жүнісбек,
филология ғылымдарының
докторы, профессор

«Ана тілі» 26.12.2012